Na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza, równolegle z zachodzącymi w Polsce przeobrażeniami o charakterze politycznym i społecznym, zmieniał się także IPN. Postępowała ewolucja zakresu jego ustawowych zadań. Instytut początkowo zajmował się gromadzeniem, zarządzaniem i udostępnianiem materiałów organów bezpieczeństwa państwa sporządzonych od 22 lipca 1944 do 31 lipca 1990 r., prowadzeniem badań naukowych i działalności w zakresie edukacji publicznej, a także śledztw w sprawie zbrodni nazistowskich i komunistycznych, w tym zbrodni popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości. Z czasem w ustawowych kompetencjach Instytutu znalazły się kwestie lustracji osób pełniących funkcje publiczne, określone w Ustawie z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów. Instytucji powierzono również zadania związane z poszukiwaniem miejsc spoczynku osób poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie państwa polskiego, poległych w walce z systemem totalitarnym lub wskutek represji totalitarnych i czystek etnicznych, a ponadto prowadzenie działalności związanej z upamiętnianiem wydarzeń historycznych, miejsc i postaci w dziejach walk i męczeństwa narodu polskiego w kraju i zagranicą oraz miejsc walki i męczeństwa innych narodów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 8 listopada 1917 do 31 lipca 1990 r.
O każdym z wymienionych rodzajów działalności IPN, określonych w ustawie i wpisujących się w próbę kompleksowego obrachunku z komunizmem, można przygotować odrębne rozprawy. Nie ulega jednak wątpliwości, że co najmniej przez kilkanaście lat od rozpoczęcia transformacji ustrojowej w Polsce to właśnie zagadnienie zabezpieczenia archiwów organów bezpieczeństwa państwa i umożliwienie społeczeństwu coraz szerszego dostępu do nich ogniskowały publiczne dyskusje o lustracji, weryfikacji i rożnych formach odpowiedzialności za represje komunistycznego reżimu.